شهاب‌الدین خفاجیخفاجی، احمدبن محمد، ملقب به شهاب الدین، ادیب، قاضی و فقیه مصری در قرن دهم و یازدهم بود. فهرست مندرجات۲ - شرح حال و اساتید ۳ - سفرهای متعدد ۴ - سفر دوباره به قسطنطنیه ۵ - تبعید به مصر ۶ - تدریس و تألیف ۷ - آثار ۷.۱ - عنایة القاضی ۷.۲ - نسیم الریاض ۷.۳ - طراز المجالس ۷.۴ - شفاء الغلیل ۷.۵ - دیوان شعر ۷.۶ - تفسیر آیة المودة ۷.۷ - رسالة فی قوله تعالی ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - معرفی خفاجیدر برخی منابع نام وی محمود آمده است. [۱]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۱، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
[۲]
صدیق حسن خان، التّاج المُکلَّل من جواهر مآثر الطراز الآخر والاوّل، ج۱، ص۲۰۴، چاپ ابراهیم شمسالدین، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
محبی [۳]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۴۳، بیروت: دارصادر.
از معنای نسبت خفاجی اظهار بی اطلاعی کرده و بر این باور است که این نسبت برگرفته از نام پدر وی است، اما به گفته برخی نسب وی به قبیله خفاجه می‌رسد [۴]
خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۲۳۸، بیروت ۱۹۸۰.
[۵]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۱، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۶]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۲، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
که در اطراف کوفه می‌زیستند. [۷]
سمعانی، ج۲، ص۳۸۶.
واندایک [۸]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۱۰۶، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
نیز او را اندلسی خوانده است.محمد عبد المنعم خفاجی [۹]
احمدبن محمد خفاجى ، شفاء الغلیل فیما فى کلام العرب من الدخیل، مقدمه، ص ۳ ،چاپ محمد عبدالمنعم خفاجى، قاهره ۲۰۰۳
پدر وی را از عالمان و بزرگان روزگار خویش معرفی کرده که در روستای سَریاقوس از روستاهای منطقه خانقاه در اطراف قاهره سکونت داشته است [۱۰]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۴۳، بیروت: دارصادر.
[۱۱]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ص ۳۵۱ ،چاپ محمد على ببلاوى، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹ .
[۱۲]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۲، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
به گفته جرجی زیدان [۱۳]
جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۳، ص۲۸۶، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
خفاجی نیز در این روستا به دنیا آمد. سال تولد خفاجی را ۹۷۹ [۱۴]
عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۲، ص۱۳۸، دمشق ۱۹۵۷ـ ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
[۱۵]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى .
یا ۹۷۷ [۱۶]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، مقدمه عبدالفتاح محمد حلو، ص۴، ج ۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
[۱۷]
احمدبن محمد خفاجی، نسیم الریاض فی شرح شفاء القاضی عیاض، ج۱، مقدمه محمد عبدالقادر عطا، ص۱۰، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
[۱۸]
خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۲۳۸، بیروت ۱۹۸۰.
دانسته اند.مدرس تبریزی [۱۹]
محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۵۲، تهران ۱۳۶۹ش.
او را از عالمان حنفی مذهب معرفی کرده است. سیدعلی خان مدنی از عالمان سده یازدهم، در کتاب سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر [۲۰]
علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۴۱۲ـ۴۱۹، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
شرح حال او را در زمره ادیبان و شاعران بزرگ زمان خویش آورده و او را به نیکی ستوده است.محمد عبدالمنعم خفاجی [۲۱]
احمدبن محمد خفاجى ، شفاء الغلیل فیما فى کلام العرب من الدخیل، مقدمه، ص ۹ـ۱۰ ، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجى، قاهره ۲۰۰۳ .
نیز وسعت دانش خفاجی را به ویژه در حوزه ادبیات و بلاغت ستوده است.واندایک [۲۲]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۶۶، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
نیز خفاجی را در زمره مشهورترین نویسندگان قرن یازدهم در حوزه تاریخ دانسته است.۲ - شرح حال و اساتیدخفاجی شرح حال و نام بیش‌تر استادان خود را در کتاب خود، ریحانةالألِبّاء و زَهْرةالحیاةالدنیا، [۲۳]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ص ۳۶۱ـ۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
آورده است.او ادبیات عرب را نزد دایی‌اش، ابوبکر شنوانی (متوفی ۱۰۱۹) که او را سیبویه زمان می‌خواندند، فراگرفت و سپس با جدیت بسیار دانشهای ادبی روزگار و فقه حنفی و شافعی را در محضر استادان و مشایخ آن دوره آموخت و از علی بن غانم مقدسی و شیخ الاسلام شمس رملی اجازه روایت گرفت. [۲۴]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ص ۳۶۱ـ۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
مهمترین اجازه نامه حدیثی خفاجی، از استادش، ابراهیم علقمی است که با دو واسطه به جلال الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱) می‌رسد. [۲۵]
احمدبن محمد خفاجی، نسیم الریاض فی شرح شفاء القاضی عیاض، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
۳ - سفرهای متعددنکته قابل توجه در زندگی خفاجی، سفرهای متعدد وی است. در نخستین سفر خود همراه پدرش به حج رفت و در حرمین شریفین در درس دانشمندان آن دیار از جمله علی بن جار الله عصام حاضر شد. [۲۶]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۳، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
[۲۷]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۴۳، بیروت: دارصادر.
[۲۸]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
خفاجی پس از بازگشت از این سفر به قسطنطنیه رفت و در درس عالمان آن دیار شرکت جست و حتی به فراگیری ریاضیات و کتابهای اقلیدس پرداخت. [۲۹]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۳، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
[۳۰]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۴۳، بیروت: دارصادر.
[۳۱]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
در آن‌جا وی عهده دار منصب قضای منطقه روم ایلی شد و پس از مدتی به بالاترین درجه قضا نایل گردید. در زمان حکومت سلطان مراد عثمانی، فضل خفاجی زبان‌زد شد و به منصب قضای منطقه سِلانیک رسید و پس از آن قاضی عسکر مصر شد. [۳۲]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۳، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
[۳۳]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۳، بیروت: دارصادر.
وی در این مقام چندان دوام نیاورد و بر اثر دسیسه‌های نیرنگ بازان، از این مقام عزل شد. [۳۴]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
خفاجی دوباره آهنگ قسطنطنیه کرد و در مسیر، مدتی در دمشق درنگ کرد و مورد توجه و لطف عالمان و دانشمندان آن دیار قرار گرفت، تا آن‌جا که در مدح وی قصاید متعددی سرودند. [۳۵]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۳، بیروت: دارصادر.
۴ - سفر دوباره به قسطنطنیهانتظارات و آرزوهای خفاجی از سفر دوباره به قسطنطنیه برآورده نگشت [۳۶]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
و حاکم شرع آن دیار، مولا یحیی بن زکریا ، از او روی‌گردان شد و به تبعید او به مصر فرمان داد. [۳۷]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۴، بیروت: دارصادر.
محبی [۳۸]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۴، بیروت: دارصادر.
این امر را به سبب انتقاداتی می‌داند که در ایام قضاوت خفاجی در سلانیک و مصر بر او وارد شده بود، ولی خود خفاجی [۳۹]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۳، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
دلیلش را انتقاد او از وضع آشفته علمی ـ اجتماعی قسطنطنیه نزد حاکم شرع و غلبه جاهلان دانسته است.خفاجی [۴۰]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۳، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
معتقد بود پس از استادش، سعدالدین بن حسن و سه جانشین وی که بسیار زود از دنیا رفتند، قسطنطنیه از علم و دانش تهی و دین بازیچه دست سخره گران شد و دولتمداران حرمت عالمان را پای نمی نهادند.پس از آن، وی مقامهای بسیار تند خطاب به سران قسطنطنیه نوشت و مفاسد دولت عثمانی را در آن برشمرد. [۴۱]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۳ـ۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
افزون بر این، خشم بیش از اندازه خفاجی از حاکمان دولت عثمانی در مقامه مفصّل المقامةالرومیة آشکار است. [۴۲]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۷ـ۳۷۵، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
عبدالفتاح محمد حلو [۴۳]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، مقدمه، ص۱۲، ج ۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
ضمن تأیید مفاسد حاکمان عثمانی، احتمال می‌دهد این واکنش، نخستین اعتراض شدید به مفاسد حاکم بر دستگاه عثمانی باشد.۵ - تبعید به مصربه رغم تبعید خفاجی به مصر، به سبب اعتراف دولتیان به مقام علمی وی و نیز برای گذران زندگی، به عنوان یک قاضی معمولی در قاهره مشغول به کار شد. [۴۴]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۴، بیروت: دارصادر.
[۴۵]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى .
۶ - تدریس و تألیفبه گفته محبی [۴۶]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۴، بیروت: دارصادر.
خفاجی پس از آن، باقی مانده عمر خویش را به تدریس و تألیف گذراند.احمد بن یحیی حموی ، معروف به عسکری (متوفی ۱۰۹۴)، عبد القادر بن عمر بغدادی ، صاحب خزانة الأدب (متوفی ۱۰۹۳)، و فضلا للّه بن محب اللّه محبی (متوفی ۱۰۹۲) از مهمترین شاگردان وی محسوب می‌شوند. [۴۷]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، همان مقدمه، ص۸، ج ۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
خفاجی در ۱۰۶۹ وفات یافت. [۴۸]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۴۳، بیروت: دارصادر.
[۴۹]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۱، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
خفاجی بسیار تحت تأثیر حریری بود تا آن‌جا که بعضی مقامات را به شیوه او انشا کرده و نمونه‌ای از آن‌ها در ریحانة الألبّاء آمده است، همچون المقامة الرومیة، [۵۰]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
مقامة الغربة، [۵۱]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۸۲، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
المقامة الساسانیة [۵۲]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۸۹، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
و المقامة المغربیة. [۵۳]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۹۸، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
۷ - آثاردر منابع گوناگون، در مجموع به بیش از سی اثر وی، اعم از خطی و چاپی، اشاره شده است. ادنهوی [۵۴]
احمدبن محمد ادنهوی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۱۶، چاپ سلیمان بن صالح خزی، مدینه ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
آثار وی را مشهور دانسته است.از جمله آثار مهم خفاجی ریحانة الألِبّاء و زَهْرة الحیاة الدنیا، تهذیب و مرتب شده اثر ترجمه نگاری وی، خَبایا الزوایا فیما مِن الرجالِ من البقایا، است. [۵۵]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۴، بیروت: دارصادر.
[۵۶]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، همان مقدمه، ص۱۳، ج ۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
[۵۷]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
[۵۸]
جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۳، ص۲۸۷، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
[۵۹]
محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۵۲، تهران ۱۳۶۹ش.
واندایک [۶۰]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۱، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۶۱]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
علاوه بر نام مشهور کتاب در یکجا [۶۲]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۱۰۶، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
از آن با نام ریحانةالألبّاء فی طبقات الأدباء نیز یاد کرده است.شاید کتاب دیوان الأدب فی ذکر شعراء العرب که محبی [۶۳]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۳، بیروت: دارصادر.
در زمره آثار خفاجی یاد می‌کند، همین کتاب ریحانة الألبّاء باشد؛ زیرا دیگران در میان آثار خفاجی به کتاب دیوان العرب اشارهای نکرده‌اند.مؤلفْ شرح حال ادیبان و عالمان را براساس منطقه سکونتشان در شش بخش گنجانده است [۶۴]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۱، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۶۵]
جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۳، ص۲۸۷، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
او در این اثر افزون بر شرح حال افراد، به شرح و نقد عبارات ایشان و توضیح مناطق و شهرهای محل سکونت آنان نیز پرداخته است. [۶۶]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
[۶۷]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۳، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
سیدعلی خان مدنی [۶۸]
علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۸، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
از این کتاب به نیکی یاد کرده است.محمدامین بن فضلا للّه محبی (متوفی ۱۱۱۱) ذیلی بر این اثر با نام نفحة الریحانة و رشْحة طِلاء الحانة تألیف کرده است. ۷.۱ - عنایة القاضیمفصّلترین اثر خفاجی حاشیهای بر تفسیر بیضاوی با عنوان عنایة القاضی و کفایة الراضی است. [۶۹]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
[۷۰]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۳، بیروت: دارصادر.
عبدالوهاب حموده [۷۱]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۳، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
این کتاب را بهترین تألیف خفاجی دانسته است که آشکارا نشانه فضل اوست.به سبب همین اثر، ادنهوی [۷۲]
احمدبن محمد ادنهوی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۱۵ـ۴۱۶، چاپ سلیمان بن صالح خزی، مدینه ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
خفاجی را در زمره مفسران آورده و زمان اتمام تألیف کتاب را ۱۰۲۵ ثبت کرده است.۷.۲ - نسیم الریاضخفاجی شرحی بر الشفاء قاضی عیاض با عنوان نسیم الریاض فی شرح شِفاء القاضی عیاض نگاشته [۷۳]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
[۷۴]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۱۳۰، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
که در استانبول و بیروت چاپ شده است.واندایک [۷۵]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۱۳۰، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
این شرح را جامعتر و دقیق‌تر از شرح ملاعلی قاری (متوفی ۱۰۱۴) دانسته است.۷.۳ - طراز المجالساثر دیگر خفاجی که خود [۷۶]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
بدان اشاره دارد طِراز المجالس مشتمل بر پنجاه مجلس است که به گفته واندایک [۷۷]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۲، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
دارای فواید متعدد علمی، ادبی و فکاهی و در نوع خود از بهترین آثار در حوزه ادبیات است.ارزش این کتاب به سبب نقلهای خفاجی از کتابها و آثار نادری چون التعاقب ابن جنّی، الأمالی ابن حاجب و استطالة الفهم جاحظ است که پارهای از آن‌ها اکنون از میان رفته‌اند. [۷۸]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۴، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
[۷۹]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى .
عبدالوهاب حموده [۸۰]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۵، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
معتقد است که از بهترین مطالب این کتاب، باید به مجلس دوم درباره تضمین و مجلس پنجاهم که در آن دیدگاه ابن‌حزم به نقد کشیده شده است اشاره کرد.مطالب خفاجی در مجلس بیست و یکم نیز بر شخصیت والای علمی او دلالت دارد. ۷.۴ - شفاء الغلیلکتاب دیگر خفاجی درباره واژگان دخیل و معرب در زبان عربی با عنوان شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدخیل است. [۸۱]
محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۳۳۳، بیروت: دارصادر.
[۸۲]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۲۴، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۸۳]
خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۲۳۸، بیروت ۱۹۸۰.
او مقدمه این کتاب [۸۴]
خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۲۳ـ۳۴، بیروت ۱۹۸۰.
را به بحث تعریب و شروط آن اختصاص داده و نزدیک به ۱۲۰۰ واژه از واژگان معرّب را به ترتیب الفبا ذکر کرده و اصل ریشه زبانی آن‌ها را مشخص ساخته است، هرچند که به گفته عبدالوهاب حموده، [۸۵]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۳، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
به دلیل عدم آشنایی با اصل ریشه زبانی واژگان در تشخیص وجه اصیل آن‌ها اشتباه کرده است.خفاجی در این کتاب فقط به ذکر واژگان دخیل و تفسیر آن بسنده نکرده، بلکه نمونه‌هایی از خطاهای رایج در کلام فصیح عرب را نیز آورده است. [۸۶]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
او همین روش را در شرح بر درّة الغوّاص فی أوهام الخواص حریری به کار گرفته است. [۸۷]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى.
به گفته عبدالوهاب حموده [۸۸]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۳، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳).
این شرح نقد شدیدی بر مطالب حریری در این کتاب است و ذکر ادله و شواهد متعدد از وسعت آگاهی خفاجی نشان دارد. [۸۹]
جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۳، ص۲۸۶، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
واندایک [۹۰]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۲۴، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
این کتاب را تتمهای بر المعرّب من الکلام الأعجمی جوالیقی دانسته است.محمد عبدالمنعم خفاجی [۹۱]
احمدبن محمد خفاجى ، شفاء الغلیل فیما فى کلام العرب من الدخیل ، مقدمه، ص ۱۷ ، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجى، قاهره ۲۰۰۳
این کتاب را از مهمترین آثار درباره واژگان دخیل در زبان عربی برشمرده است.به گفته واندایک [۹۲]
ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۴۷۳، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
محمد آلوسیزاده (متوفی ۱۲۷۰) در کشفالطرّة عن الغرّة در موارد متعددی از این اثر خفاجی نقل قول کرده و با او در نقد حریری هم داستان است.۷.۵ - دیوان شعربه گفته خود خفاجی، [۹۳]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، ص۳۶۷، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
وی دیوانی نیز داشته که در ریحانة الألباء ابیات فراوانی از آن آمده است.سیدعلی خان مدنی [۹۴]
علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۴۱۵ـ۴۱۹، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
برخی از اشعار خفاجی را در شرح حال او آورده است.به گفته برخی، نسخه هایی از دیوان اشعار خفاجی به خط خود او در کتابخانه تیموریه و کپنهاگ موجود است [۹۵]
جرجى زیدان ، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة ، ج ۳، ص ۲۸۷ ، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
[۹۶]
عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، ج۱، ص۲۹۳، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیع الاول ۱۳۷۳).
۷.۶ - تفسیر آیة المودةافزون بر این آثار، کتابی از خفاجی با عنوان تفسیر آیة المودّة به تحقیق محمدباقر محمودی در قم به چاپ رسیده که به نوشته محققِ رساله شامل مباحث نقلی در اثبات وجوب محبت به اهل بیت علیهم‌السلام است. [۹۷]
مقدمه محمودی، ص ۵، احمدبن محمد خفاجی، تفسیر آیة المودّة، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲.
البته عنوان کتاب از خفاجی نیست و احتمال دارد عنوان اصلی آن دُرّة فاخرة فی مناقب العترة الطاهرة باشد. [۹۸]
پیشگفتار ناشر، ص ۳، احمدبن محمد خفاجی، تفسیر آیة المودّة، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲.
۷.۷ - رسالة فی قوله تعالیعبد الفتاح سلیم رسالة فی قوله تعالی (اَرَأیتَکمْ) را به شهاب الدین خفاجی نسبت داده و متن تحقیق شده آن را در کتاب أربع رسائل فی النحو [۹۹]
احمدبن محمد خفاجی، رسالة فی قوله تعالی (أرَأَیتَکمْ)، در اربع رسائل فی النحو، ص ۱۳۶ـ۱۵۲ ، چاپ عبدالفتاح سلیم، قاهره: مکتبة الآداب، ۲۰۰۳.
به چاپ رسانده است.هر چند، خفاجی در فهرست آثار خویش هیچ اشارهای به این اثر ندارد، اما عبدالفتاح سلیم براساس جملهای در ابتدای نسخه خطی این اثر، که نام خفاجی به عنوان مؤلف ذکر شده، آن را در زمره آثار وی دانسته است. او در توجیه اشاره نکردن خفاجی به این اثر در شرح حال خود در ریحانة الألباء، بر این باور است که او در آن‌جا فقط آثار مفصّل و حجیم خود را نام برده است. [۱۰۰]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خفاجى .
خفاجی در این رساله به نقل آرای دو مفسر بزرگ، یحیی بن زیاد معروف به فرّاء (متوفی ۲۰۷) و سمین حلبی (متوفی ۷۵۶)، اهتمام خاصی داشته و آرای بسیاری دیگر همچون ابوعلی فارسی، زجّاج و ابن انباری را آورده است [۱۰۱]
احمدبن محمد خفاجی، رسالة فی قوله تعالی (أرَأَیتَکمْ)، در اربع رسائل فی النحو، چاپ عبدالفتاح سلیم، قاهره: مکتبة الآداب، ۲۰۰۳.
[۱۰۲]
احمدبن محمد خفاجی، رسالة فی قوله تعالی (أرَأَیتَکمْ)، در اربع رسائل فی النحو ، همان مقدمه، ص ۱۳۴ ، چاپ عبدالفتاح سلیم، قاهره: مکتبة الآداب، ۲۰۰۳.
[۱۰۳]
احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج۱، همان مقدمه، ص۱۲ـ۳۰، ج ۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷.
[۱۰۴]
احمدبن محمد خفاجی، رسالة فی قوله تعالی (أرَأَیتَکمْ)، در اربع رسائل فی النحو، ، همان مقدمه، ص ۱۳ـ۱۷ ، چاپ عبدالفتاح سلیم، قاهره: مکتبة الآداب، ۲۰۰۳.
[۱۰۵]
احمدبن محمد خفاجی، رسالة فی قوله تعالی (أرَأَیتَکمْ)، در اربع رسائل فی النحو، ، همان مقدمه، ص ۱۳۲ ،چاپ عبدالفتاح سلیم، قاهره: مکتبة الآداب، ۲۰۰۳.
۸ - فهرست منابع(۱) احمدبن محمد ادنهوی، طبقات المفسرین، چاپ سلیمان بن صالح خزی، مدینه ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۲) جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴. (۳) احمدبن محمد خفاجی، تفسیر آیة المودّة، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲. (۴) احمدبن محمد خفاجی، رسالة فی قوله تعالی (أرَأَیتَکمْ)، در اربع رسائل فی النحو، چاپ عبدالفتاح سلیم، قاهره: مکتبة الآداب، ۲۰۰۳. (۵) احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳. (۶) احمدبن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، ج ۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۷. (۷) احمدبن محمد خفاجی، شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدخیل، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره ۲۰۰۳. (۸) احمدبن محمد خفاجی، نسیم الریاض فی شرح شفاء القاضی عیاض، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱. (۹) خیر الدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰. (۱۰) سمعانی. (۱۱) صدیق حسن خان، التّاج المُکلَّل من جواهر مآثر الطراز الآخر والاوّل، چاپ ابراهیم شمسالدین، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۲) عبد الوهاب حموده، «نشأة کتب الامالی و خصائصها: امالی الشهاب الخفاجی»، مجلةالازهر، ج ۲۵، ش ۳ (غره ربیعالاول ۱۳۷۳). (۱۳) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت. (۱۴) محمد امین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر. (۱۵) محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ش. (۱۶) علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران. (۱۷) ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمد علی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «خفاجی». رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن دهم | علمای قرن یازدهم | فقهای حنفی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|